Rối loạn thách thức chống đối (ODD) ở trẻ em: Nguy cơ tiềm ẩn và cách điều trị

Rối loạn thách thức chống đối (tiếng Anh: Oppositional Defiant Disorder hay còn được viết tắt là ODD) là một dạng rối loạn hành vi thường gặp ở trẻ em, gây ảnh hưởng tiêu cực đến cả trẻ và gia đình. Trẻ mắc ODD thường xuyên biểu hiện những hành vi chống đối, thách thức, bướng bỉnh, dễ nổi giận và khó kiểm soát cảm xúc.

1. Rối loạn thách thức chống đối (ODD) là gì?

Rối loạn thách thức chống đối (ODD) được định nghĩa trong Cẩm nang Chẩn đoán và thống kê rối loạn tâm thần (DSM-5) là một mô hình hành vi tiêu cực, thách thức, hoặc thậm chí thù địch dai dẳng hướng đến các nhân vật có thẩm quyền. Để được chẩn đoán ODD, trẻ phải biểu hiện ít nhất 4 trong số các triệu chứng sau trong ít nhất 6 tháng:

• Thường xuyên mất bình tĩnh: Trẻ thường xuyên dễ bị kích động, dễ bực bội và khó chịu.

• Tranh cãi với người lớn: Trẻ thường xuyên tranh cãi với người lớn, thách thức hoặc từ chối tuân theo yêu cầu, cố tình làm phiền người khác, đổ lỗi cho người khác.

• Có thái độ thù địch: Trẻ có thể thể hiện sự thù địch đối với những người có thẩm quyền, ví dụ như cha mẹ, giáo viên.

• Từ chối tuân thủ các quy tắc: Trẻ thường xuyên từ chối tuân thủ các quy tắc và quy định ở nhà trường hoặc gia đình.

• Cố ý làm phiền người khác: Trẻ cố ý làm phiền người khác, ví dụ như ngắt lời người khác, làm ồn ào.

• Đổ lỗi cho người khác: Trẻ thường xuyên đổ lỗi cho người khác về những sai lầm của chính mình.

• Dễ bực mình và tức giận: Trẻ dễ bực mình và tức giận, thường xuyên nổi nóng và mất kiểm soát cảm xúc.

• Hằn học hoặc thù oán: Trẻ có thể hằn học hoặc thù oán người khác.

Trẻ bị rối loạn thách thức chống đối (ODD) có hành vi tiêu cực, thách thức, hoặc thậm chí thù địch dai dẳng

2. Nguyên nhân dẫn đến Rối loạn thách thức chống đối ODD

Nguyên nhân của Rối loạn thách thức chống đối (ODD) được cho là do sự kết hợp của nhiều yếu tố, bao gồm:

• Di truyền: Một số nghiên cứu cho thấy ODD có thể có liên quan đến di truyền. Nếu cha mẹ hoặc anh chị em mắc ODD, trẻ có nguy cơ mắc cao hơn.

• Sinh học: Sự thay đổi nội tiết tố trong giai đoạn dậy thì có thể ảnh hưởng đến tâm trạng và hành vi của các em, khiến các em dễ cáu kỉnh, bực bội và mất kiểm soát cảm xúc.

• Đặc điểm tính cách: Trẻ có tính cách bướng bỉnh, dễ nổi giận, khó kiểm soát cảm xúc có nguy cơ mắc ODD cao hơn.

• Tâm lý: Những sang chấn tâm lý như bị bạo hành, lạm dụng, hoặc thiếu thốn tình cảm gia đình có thể khiến các em cảm thấy bất an, lo lắng và có xu hướng chống đối. Áp lực học tập quá tải hoặc mâu thuẫn gia đình cũng có thể là nguyên nhân dẫn đến ODD.

• Môi trường sống: Trẻ sống trong môi trường gia đình có nhiều mâu thuẫn, xung đột, hoặc thiếu sự quan tâm, chăm sóc từ cha mẹ có nguy cơ mắc ODD cao hơn.

• Các yếu tố nguy cơ khác: Một số yếu tố nguy cơ khác có thể làm tăng nguy cơ mắc ODD ở trẻ bao gồm: khả năng tự điều chỉnh hành vi kém, mắc các rối loạn khác như rối loạn lo âu, rối loạn trầm cảm, khả năng ngôn ngữ kém, nhận thức lệch lạc,...

Nguyên nhân rối loạn thách thức chống đối (ODD) là do sự kết hợp của nhiều yếu tố

3. Biểu hiện của chứng Rối loạn thách thức chống đối ODD

Dấu hiệu nhận biết Rối loạn thách thức chống đối (ODD) ở trẻ bao gồm:

• Tâm trạng tức giận và cáu kỉnh: Trẻ dễ dàng nổi nóng, mất kiểm soát cảm xúc trước những tình huống không như ý, thậm chí có những hành vi hung hăng như la hét, ném đồ đạc.

• Hành vi tranh cãi và thách thức: Trẻ thường xuyên tranh cãi, lý lẽ một cách gay gắt, bất chấp những lời khuyên nhủ hay yêu cầu của người lớn, thách thức hoặc từ chối tuân theo yêu cầu, cố tình làm phiền người khác, đổ lỗi cho người khác.

• Hành vi dễ tổn thương và trả thù: Trẻ thường nói những lời ác ý, cố gắng làm tổn thương cảm xúc người khác, có hành vi trả thù.

• Hiệu suất học tập và làm việc kém: Trẻ có thể gặp khó khăn trong học tập và làm việc do các vấn đề về hành vi và cảm xúc.

• Mối quan hệ xã hội kém: Trẻ có thể gặp khó khăn trong việc duy trì các mối quan hệ với bạn bè và gia đình do các vấn đề về hành vi.

• Thiếu trách nhiệm: Trẻ thường xuyên lơ là, vô trách nhiệm với các công việc được giao phó, thậm chí nói dối, trốn tránh nghĩa vụ.

Lưu ý:

• Cần phân biệt ODD với những hành vi "ngỗ nghịch" thông thường của tuổi mới lớn. Những hành vi này thường xuất hiện trong thời gian ngắn và không ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống của các em.

• Nếu các em chỉ có một vài dấu hiệu trên, không nhất thiết phải chẩn đoán ODD. Tuy nhiên, nếu các em có nhiều dấu hiệu và những hành vi này ảnh hưởng tiêu cực đến học tập, giao tiếp và cuộc sống, cần được đánh giá bởi chuyên gia tâm lý để chẩn đoán và có biện pháp can thiệp phù hợp.

Trẻ bị Rối loạn thách thức chống đối ODD thường có Tâm trạng tức giận và cáu kỉnh

4. Cách điều trị Rối loạn thách thức chống đối

Rối loạn thách thức chống đối ODD hoàn toàn có thể được cải thiện nếu được can thiệp kịp thời và phù hợp. Cha mẹ, nhà trường và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để hỗ trợ các em vượt qua giai đoạn khó khăn này.

• Liệu pháp tâm lý: Các liệu pháp như CBT (Liệu pháp Nhận thức Hành vi) hoặc DBT (Liệu pháp Hành vi Biện chứng) có thể giúp các em học cách kiểm soát cảm xúc, hành vi và giao tiếp hiệu quả hơn. Các chuyên gia tâm lý sẽ giúp các em nhận diện những suy nghĩ và hành vi tiêu cực, từ đó thay đổi cách nhìn nhận và ứng xử với những vấn đề trong cuộc sống.

• Tư vấn gia đình: Giúp cha mẹ hiểu rõ hơn về ODD và có cách thức giáo dục phù hợp với con. Các chuyên gia sẽ tư vấn cho cha mẹ cách giao tiếp hiệu quả với con, cách đặt ra giới hạn và kỷ luật phù hợp, đồng thời tạo dựng môi trường gia đình tích cực, yêu thương để hỗ trợ con vượt qua ODD.

• Tạo môi trường sống tích cực: Cung cấp cho các em môi trường sống an toàn, yêu thương và có cơ hội tham gia các hoạt động lành mạnh. Cha mẹ nên dành thời gian trò chuyện, lắng nghe và thấu hiểu con cái, tạo điều kiện để các em chia sẻ những khó khăn, tâm tư tình cảm. Khuyến khích các em tham gia các hoạt động ngoại khóa, thể thao, hoặc các hoạt động tình nguyện để giúp các em phát triển các kỹ năng xã hội, học cách hợp tác và làm việc nhóm, đồng thời xây dựng lòng tự tin và tinh thần trách nhiệm.

• Khuyến khích giao tiếp cởi mở: Cha mẹ nên dành thời gian trò chuyện, lắng nghe và thấu hiểu con cái, tạo điều kiện để các em chia sẻ những khó khăn, tâm tư tình cảm. Cha mẹ cần thể hiện sự quan tâm, tin tưởng và tôn trọng con, tránh la mắng, đánh đập hoặc áp đặt con. Tạo bầu không khí gia đình cởi mở, ấm áp để các em cảm thấy thoải mái và an toàn khi chia sẻ với cha mẹ.

• Áp dụng các biện pháp giáo dục phù hợp: Cha mẹ cần áp dụng các biện pháp giáo dục phù hợp với độ tuổi và tính cách của con. Tránh nuông chiều, dung túng cho những hành vi sai trái của con. Đặt ra những quy tắc rõ ràng, nhất quán và kiên trì thực hiện. Khen thưởng khi con có những hành vi tốt và uốn nắn, sửa chữa khi con có những hành vi sai trái.

• Tìm kiếm sự trợ giúp chuyên nghiệp: Nếu các biện pháp tại nhà không hiệu quả, cha mẹ nên đưa con đến gặp chuyên gia tâm lý để được đánh giá và tư vấn cụ thể. Các chuyên gia tâm lý sẽ có những biện pháp can thiệp phù hợp với tình trạng của con, giúp con vượt qua Rối loạn thách thức chống đối (ODD) và phát triển một cách khỏe mạnh.